Λεπτομέρειες Μοτσαρτικής Σύλληψης (5) Μοτίβα στην όπερα Don Giovanni ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

 Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να ξεκινήσουμε το κείμενο για μία από τις καλύτερες όπερες όλων των εποχών. Τα λόγια είναι πολύ φτωχά για να περιγράψουν ένα αριστούργημα, είναι σαν να προσπαθούμε να περιγράψουμε με λόγια την Ακρόπολη. 

Σε καμία περίπτωση δεν θα εξαντλήσουμε το θέμα καθώς για να μπορέσουμε να τα πούμε όλα θα χρειαζόμασταν σίγουρα το μέγεθος ενός βιβλίου. 

Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να αναλύσει μερικά μοτίβα, τα οποία βρίσκονται φανερά (και κρυμμένα) μέσα στην όπερα, αλλά όπως θα δούμε, και αναπόφευκτα σε ολόκληρο το συνθετικό έργο του Β. Α. Μότσαρτ. Μπορούμε, ίσως, χωρίς υπερβολή να μιλήσουμε και για Λεξιλόγιο Μότσαρτ. Άλλωστε ο Μότσαρτ, είναι γνωστός για τους συμβολισμούς του στη μουσική. 

Κάποιες παρατηρήσεις έχουν να κάνουν είτε με μελωδίες, είτε με ρυθμό, είτε με αρμονίες είτε με συνδυασμό κάποιων ή όλων αυτών.

***

Θα ξεκινήσουμε με ένα μοτίβο το οποίο το βρίσκουμε σχεδόν σε ολόκληρο το έργο του Μότσαρτ.

Συνήθως αποτελείται από ζευγάρι νοτών (η πρώτη ένα ημιτόνιο ψηλότερα από την δεύτερη) που επαναλαμβάνονται (βεβαίως με πολλές παραλλαγές).

Εμφανίζεται πάρα πολλές φορές μέσα στην όπερα, είτε από τους τραγουδιστές είτε από την ορχήστρα. Πάντα δηλώνει τρόμο / φόβο / μπερδεμένα συναισθήματα / αναμπουμπούλα / φασαρία. Βέβαια εξαρτάται και από την όλη ατμόσφαιρα της σκηνής, την ταχύτητα, την ενορχήστρωση και τις δυναμικές. 

Πρωτοεμφανίζεται το μοτίβο στην εισαγωγή No1, ενώ η Donna Anna αντιστέκεται σθεναρά στην σεξουαλική επίθεση του Don Giovanni, ο Leporello που παρακολουθεί την σκήνη αναφωνεί: "Sta a veder che il libertino, mi fara precipitar" (Δείτε που ο ακόλαστος, θα με καταστρέψει) 

Don Giovanni No1

Στο Duetto Νο2 της Donna Anna και Don Ottavio στα μέτρα 188-194. Το μοτίβο το λένε και οι δύο τραγουδιστές αλλά και η ορχήστρα. Είναι στην σκηνή που μόλις έχει αντικρύσει η Donna Anna νεκρό τον πατέρα της, που πήγε να την υπερασπιστεί και μέσα στην θλίψη της ζητά από τον αρραβωνιαστικό της (Don Ottavio) εκδίκηση. Το κείμενο "Vammi ondegiando il cor!" (Νιώθω να πάλλεται η καρδιά!).

Don Giovanni Νο 2

Έπειτα στο Terzetto Νο 9 μέτρα 74-77 με άκρως εντυπωσιακό τρόπο καθώς εμφανίζεται εναλλάξ πρώτα στον Don Giovanni έπειτα στην Donna Elvira, τρεις συνεχόμενες φορές! Εδώ να σημειώσουμε κάτι εξίσου σημαντικό: Το μοτίβο στον Don Giovanni ξεκινά πάντα από φα και πάει σε μι και τις τρεις φορές (ουσιαστικά κρατάει Ισοκράτη) ενώ η Donna Elvira που  θέλει με το πάθος της να πείσει τους Donna Αnna και Don Ottavio ότι λέει αλήθεια κάθε φορά ανεβαίνει και αρχική νότα (1η φορά Σι ύφεση-λα, 2η φορά ντο- σι φυσικό, 3η φορά ρε-ντο δίεση).

Don Giovanni No 9

Στο Terzetto Νο 15 η μπερδεμένη Donna Elvira που δεν ξέρει αν πρέπει να "ενδώσει" στην σερενάτα του Don Giovanni  κάτω από το μπαλκόνι της και αναρωτιέται..."Non so s"io vado o resto" (Δεν ξέρω αν πρέπει να πάω ή να μείνω"  Μέτρα 72-73. (Σημείωση: εδώ το μοτίβο εμφανίζεται σε παραλλαγή)

Don Giovanni No 15

Στο Νο 18 η Zerlina που προσπαθεί να "απαλύνει" τα χτυπήματα που δέχθηκε ο Masetto  δίνοντας του την καρδιά της και τον έρωτά της σε μία Aria γλυκιάς αλλά και συνάμα ερωτικής συμφιλίωσης. Προσκαλώντας τον αισθαντικά να την αγγίξει στην καρδιά της, ώστε να νιώσει πως χτυπά. Μέτρα 76-77 "Sentilo battere" (Νιώσε πως χτυπά)

Don Giovanni No 18

Στο Duetto Νο 22 μόλις το άγαλμα του Commendatore έχει δεχθεί την πρόσκληση, φεύγουν κεραυνοβολημένοι για να ετοιμάσουν το δείπνο. Μέτρα 94-95 Don Giovanni "A preparla andiamo, partiamo vi di qui" (Πάμε να ετοιμάσουμε το δείπνο , ας φύγουμε από εδώ). Και ο πιο τρομαγμένος Leporello (που τραγουδάει ακριβώς το μοτίβο) "Andiamo via di qui" (Πάμε να φύγουμε από εδώ).

Don Giovanni No 22

Στο finale της δεύτερης πράξης η είσοδος της  Donna Elvira (μέτρο 200) το μοτίβο σηματοδοτείται από την ορχήστρα κάνοντας ¨φασαρία" και διακόπτοντας το δείπνο αλλά κυρίως το άκουσμα τη ορχήστρας πνευστών του Don Giovaani,. Υπενθυμίζουμε ότι μέχρι την "φουριόζα" είσοδο της Donna Elvira η ορχήστρα του θεάτρου είναι σιωπηλή και ερμηνεύεται μουσική από on stage band.

Don Giovanni No 24

Αλλά και λίγο πιο κάτω, ο συμπονετικός στην θλίψη της Donna Elvira Leporello, την συνοδεύει 296-98 λέγοντας για τον Don Giovanni ότι "Se non si muove, del suo dolore di sasso ha il core o cor non ha" (Αν δεν συγκινηθεί με την θλίψη της, έχει καρδιά από πέτρα ή δεν έχει καθόλου).

Don Giovanni No 24

Και τελευταίο παράδειγμα: στο μέτρο 581 ο τρομοκρατημένος Leporello, στην θέα του αφέντη του να παλεύει με τις φλόγες, παρατηρεί πως το πρόσωπο του Don Giovanni είναι απελπισμένο "Che ceffo disperato!" (Τι πρόσωπο απελπισμένο!)

Don Giovanni No 24

Το συγκεκριμένο μοτίβο βρίσκεται σε πάρα πολλά έργα του Mozart ενδεικτικά: Figaro, La finta giardiniera, Zaide. K480 και άλλα πολλά, αλλά για αυτά θα κάνουμε ένα άλλο άρθρο αφιερωμένο ειδικά.

***

Προχωρώντας την ανάλυση μας βρίσκουμε ότι στο Duettino της πρώτης πράξης μεταξύ της Zerlina και Don Giovanni, ο Mozart έχει την εξής μελωδία στον ήρωα του.

 Νο7 μέτρα 40 - 44

Don Giovanni no 7

Την καλεί στο κάστρο του με τα λόγια "Vieni mio bel diletto, io cangero tua sorte" "Έλα όμορφη χαρά μου, εγώ θα σου αλλάξω την ζωή". Το tempo (andante), η μελωδία και οι γλυκές παραινέσεις συντελούν στο να ενδώσει η Zerlina λίγα μόλις μέτρα παρακάτω. 'Όμως, όπως είναι παραπλανητικός ο Don Giovanni που θέλει να κρύψει τις αληθινές του προθέσεις, έτσι παραπλανητικός είναι και με μας ο Mozart, γιατί λίγο αργότερα στην Aria no11 "Fin ch'am dal vino", χρησιμοποιεί ακριβώς το ίδιο μοτίβο (παρά μία νότα και μάλιστα με παρόμοια γραμμή στο μπάσο)!

 Να σημειώσουμε ότι είναι η μοναδική Aria του ήρωα, η οποία είναι πολύ διαφωτιστική για τον χαρακτήρα του, καθώς μαθαίνουμε ακριβώς τις προθέσεις του.

Η διαφοροποίησή της στιγμής δημιουργείται από την αλλαγή στην ταχύτητα (Presto) και βέβαια από το γεγονός, ότι επαναλαμβάνεται με φρενίτιδά και μανία τέσσερις φορές. 

Ουσιαστικά έχουμε την ίδια μελωδία αλλά αυτή την φορά με το κείμενο που εξηγεί τι θέλει από τον υπηρέτη του τον Leporello (την πραγματική πρόθεση του Don Giovanni για το πάρτι που σκαρώνει στο παλάτι του) "Se troni in piazza, qualche ragazza, teco ancor quella cerca menar" (Αν βρεις στην πλατεία κάποια κοπέλα, κοίτα να έρθει μαζί σου κι αυτή).

Don Giovanni No 11

***

Μια μεταφορά ρυθμικού μοτίβου: Όταν ο Leporello στην Aria no4 εξιστορεί στην απογοητευμένη πια, Donna Elvira, "τα κατορθώματα" του κυρίου του στην διάσημη άρια του καταλόγου, προς το τέλος της λέει: Νο 4 Μέτρα 154-156 "Purche porti la gonnela, voi sapete quel che fa"  (Αρκεί να φοράει φούστα, εσείς ξέρετε τι κάνει).Το ρυθμικό μοτίβο επαναλαμβάνεται τρεις φορές.

Don Giovanni No4

Ακριβώς το ίδιο ρυθμικό μοτίβο (όχι μελωδικό) εμφανίζεται πάλι τρεις φορές διαδοχικά στο φινάλε της πρώτης πράξης. Μέτρα 109-111. "Vieni un poco, in questo loco fortunata io ti vo' far" (Έλα λίγο εδώ κοντά μου, θα σε κάνω ευτυχισμένη).

Don Giovanni Finale Act I

***

Ένα ακόμα παράδειγμα που είναι πολύ εύκολο να το εντοπίσει και κάποιος που δεν γνωρίζει πως να διαβάζει την παρτιτούρα. Στο Terzetto No 15 μέτρα 35-37 ο Don Giovanni κάνει καντάδα στην Donna Elvira "Discenti oh gioia bella" (Κατέβα χαρά μου)

Don Giovanni No 15

Και στο αμέσως επόμενο κομμάτι, αφού έχει ξεφορτωθεί την Donna Elvira, κάνει καντάδα σε εκείνη που πραγματικά θέλει (την υπηρέτριά της) ξεκινώντας με το ίδιο ακριβώς μοτίβο λέγοντας "Deh, vieni alla finestra" (Αχ, έλα στο παράθυρο).

Don Giovanni No 16

Εδώ να πούμε ότι, σύμφωνα με την μουσικολογική έρευνα του Alan Tyson, το Νο15 προϋπήρχε του Νο 16 καθώς το δεύτερο είναι γραμμένο σε χαρτί από την περιοχή της Πράγας, άρα πολύ πιο κοντά στην πρεμιέρα του έργου.

***

Duetto Νο 22. Αμέσως μόλις έχει ακουστεί το ανατριχιαστικό "Ναι" του αγάλματος του Commendatore στην ερώτηση αν θα έρθει για δείπνο, o έκπληκτος  Don Giovanni λέει (μέτρα 86-88): "Bizzara e inver la scena... verra il buon vecchio a cena..." (Παράξενη στ' αλήθεια η σκηνή... θα έρθει ο γέρος για δείπνο...)

Don Giovanni No 22

Σα να προμηνύει/προοικονομεί το τέλος του Don Giovanni, γιατί αργότερα χρησιμοποιεί το ίδιο ακριβώς μοτίβο (έναν τόνο ψηλότερα) όταν πέφτει στις φλόγες της κολάσεως. Finale Δεύτερης πράξης μέτρα 573 & 575 "Che strazio, oime, che smania! che inferno, che terror!" (Τι μαρτύριο ωιμέ, τι ανησυχία, τι κόλαση, τι τρόμος)

Don Giovanni Second Act finale

***

Ένα ακόμα πολύ ενδιαφέρον μοτίβο εμφανίζεται σε πολλά σημεία μέσα στην όπερα, σε άλλες όπερες του αλλά και σε ορχηστρικά του έργα. Όταν εμφανίζεται στην ελάσσονα τονικότητα συνήθως θέλει να εκφράσει φόβο και τρόμο αλλά το συναντάμε και στην μείζονα πολύ συχνά. Σχεδόν αποκλειστικά έχει να κάνει με τον Leporello, είτε το τραγουδάει αυτός, είτε του το τραγουδάνε άλλοι χαρακτήρες.  Θα το παρουσιάσω με σειρά εμφάνισης μέσα στην όπερα. 

Στην Εισαγωγή Νο 1  μέτρα 151-152 και 157-158, ενώ ο Don Giovanni μονομαχεί με τον Commendatore ο φοβισμένος Leporello εύχεται: "Potessi almeno di qua partir" (Ας μπορούσα τουλάχιστον, να φύγω από εδώ). Τόνισα τις λέξεις του μοτίβου που μας ενδιαφέρει. 

Don Giovanni No 1 

Στο Duetto που έγραψε ο Mozart για την πρεμιέρα στην Βιέννη, Νο21a η Zerlina που καταδιώκει και τελικά αιχμαλωτίζει τον φοβισμένο Leporello, μέτρα 67-68 "Non partirai di qua" (Δεν θα φύγεις από εδώ)

Don Giovanni No 21a

Επίσης στο φινάλε της δεύτερης πράξης όταν ο Don Giovanni μάχεται με τις φλόγες της κολάσεως ομολογεί ότι όλο αυτό τον τρομάζει. Νο24 μέτρα 576-578 "Come mi fa terror!" (Πόσο με τρομάζει!)

Don Giovaani No 24 

Don Giovanni No24

Όπως είπαμε και πριν, το μοτίβο εμφανίζεται και στην μείζονα τονικότητα δύο φορές, και τις δύο από τον Don Giovanni στον Leporello. 

Duetto Νο 22 μέτρα 12-13 ".. ti metto questo acciar" (Θα σου μπήξω ετούτο το μαχαίρι) Απειλώντας να τον σκοτώσει εάν δεν καλέσει το άγαλμα σε δείπνο. 

Don Giovanni No 22

Και άλλη μία στο Finale της δεύτερης πράξης Νο 24 που δεν τον πιστεύει ότι είναι το άγαλμα έξω από την πόρτα και του λέει "tu sei matto in verita" (είσαι στ' αλήθεια τρελός)

Don Giovanni No 24

Θα ακολουθήσει και δεύτερο άρθρο για την όπερα καθώς έχουμε πολύ υλικό ακόμη να αναλύσουμε. 

Κώστας Παπαζαφειρόπουλος - Συνθέτης